Barneveld – Burgemeester Jacco van der Tak legde zaterdagavond met zijn echtgenote, tijdens dodenherdenking een krans bij het gedenkteken op de begraafplaats De Plantage.
Hij hield een toespraak die was getiteld: ‘Over scharnierpunten. In de geschiedenis. In je leven’. Hieronder volgt de volledige speech van de burgemeester.
“Over scharnierpunten. In de geschiedenis. In je leven.”
Geachte aanwezigen, Beste dorpsgenoten,
Al 79 jaar herdenken we voordat we onze vrijheid vieren. Vanavond staan we opnieuw stil. In Nederland. In dorpen en steden. In Barneveld. We staan stil om alle Nederlandse oorlogsslachtoffers (militairen en burgers) die waar dan ook ter wereld zijn omgekomen sinds de Tweede Wereldoorlog te herdenken. In oorlog en bij vredesoperaties.
Herdenken is ook nadenken. Nadenken over wat vrijheid betekent én wat het van ons vraagt. Nadenken over wat de onrust in de wereld ons vandaag te zeggen heeft. Dat wil ik vanavond doen door de verhalen van Eva en Fred met u en jou te delen. Twee kinderen. Fred1 een joodse jongen van vier jaar die leefde tijdens de Tweede Wereldoorlog en Eva van negen uit Oekraïne die nu in De Glind woont.
1
Boek: Herman Van Goethem – 1942, het jaar van de stilte
Elke dag worden we geconfronteerd met oorlog. Oorlog op ongeveer drie uur vliegen van hier in Oekraïne. Oorlog in Israël en het Midden-Oosten. Oorlog in Afrika. Dringt het ons wel door wat er op het spel staat? Zijn we klaar voor het onverwachte? Ja, staan we opnieuw op een scharnierpunt van de geschiedenis?
Kortgeleden sprak ik Eva die mij vertelde hoe voor haar de oorlog in Oekraïne begon. De harde bominslagen, het woekerende vuur en het achterlaten van familieleden. Het elkaar vasthouden in de nacht. Haar oma zei haar na opnieuw een onrustige nacht dat ze beter konden gaan. Alles achterlatend wat vertrouwd en je lief is. De plek waar je leeft, herken je niet meer terug, als oorlog om de hoek komt kijken. Verwoestend en kapotmakend wat van waarde is. Dat is wat oorlog doet.
Ook in 1942. Samen met zijn moeder en een grote groep andere opgepakte mensen staat Fred op een treinstation. Ze staan op het punt om weggevoerd te worden. Dan zegt zijn moeder zomaar uit het niets: ‘loop weg van dit station en kijk niet om.’ Het Joodse jongetje begrijpt wat zijn moeder van hem vraagt, gehoorzaamt en loopt weg van de groep mensen… loopt weg van zijn moeder.
Kunt u zich voorstellen dat u deze keuze maakt voor uw kind? Kan ik het me voorstellen dat ik deze keuze maak voor mijn vier jonge dochters? Moeilijk te zeggen, het is nu makkelijk praten doordat we veel meer weten over de Tweede Wereldoorlog. De mensen toen hadden door dat de situatie er niet goed voor stond. Maar u moet zich ook bedenken, dat in 1942 – volgens historici – niet alle mensen wisten van het bestaan van de concentratiekampen.
Het is onwaarschijnlijk dapper én tragisch tegelijk om als moeder je kind, zo jong nog, niet meer bij je te houden. Om je kind een toekomst in te sturen waarvan je niet weet hoe het gaat aflopen. Niet wetende of en wie zich dan gaat ontfermen over jouw kind. Niet wetende of je jouw kleine jongen ooit nog terug zult zien. Niet zeker wetende of je op dat moment de juiste beslissing hebt genomen.
Achteraf gezien nam de moeder van Fred de juiste beslissing. Maar dat wist ze niet, toen. Ze heeft het vermoedelijk ook nooit geweten. Alleen gehoopt. Hij is uiteindelijk de enige uit het gezin die de holocaust overleeft. Dankzij het besluit van zijn dappere moeder. Maar ook dankzij andere mensen die hun leven riskeerden om dat kleine jongetje te helpen en te redden.
Veel kinderen overleefden de oorlog niet. Een aantal jaren geleden toen ik nog bij de NS werkte, was ik bij de herdenking van het Joods kindermonument in Rotterdam. Deze herdenking maakte een diepe indruk op mij. 18.000 kinderen uit Nederland vonden de dood in concentratiekampen. 18.000 kinderen vermoord.
De Tweede Wereldoorlog kostte het leven van bijna zes miljoen Joden. Een periode van ongekende wreedheid. Een periode van onbeschrijflijke droefheid. Een trauma dat generaties voortduurt. Want de littekens van de oorlog verdwijnen nooit.
Dat is wat oorlog doet. Toen en nu. Hoewel we de breuken die oorlogen veroorzaken kennen, lijkt de wereld vandaag voorbij te gaan aan de waarde van veiligheid en vrijheid. Is het daarom dat we opnieuw op een scharnierpunt staan in de wereldgeschiedenis? Met diverse oorlogen die de onrust aanwakkeren en schrijnend leed veroorzaken? Voelen we voldoende de waarde van vrijheid en hebben we de bereidheid deze te verdedigen? Of denken we dat anderen voor onze veiligheid zullen zorgen?
We kunnen niet zonder vrijheid, maar denken we wellicht dat vrijheid wel zonder ons kan? Ervaren we vrijheid als een keuzebuffet dat door anderen wordt bereid en geserveerd. We hoeven slechts aan te schuiven en naar onze smaak op te scheppen. Maar zo werkt het niet! Het kenmerk van een vrije samenleving en democratische rechtstaat is juist dat we zelf medeverantwoordelijk zijn voor hoe het er in de wereld en in onze samenleving eraan toegaat.
Of we op een scharnierpunt staan in de geschiedenis zal de tijd ons leren. Ondertussen kunnen we zelf wel een keuze maken. Een scharnierpunt zijn. De keuze van de moeder van Fred was bepalend voor het leven van Fred. De oma van Eva bleef in Oekraïne, maar wilde juist voor haar kleindochter een veiliger leven in Nederland. Een persoonlijke keuze kan bepalend zijn voor een ander. Staat u op? En jij? Om te kiezen voor verantwoordelijkheid. Voor verbinding. Voor wederzijds respect. En dus te kiezen tegen onrecht. Tegen uitsluiting. En, zeker nu, tegen antisemitisme. Tegen een waarde(n)loze samenleving waarbij we aan elkaar voorbij leven. Hoeveel momenten zijn er wel niet op het schoolplein, in de trein, op je werk, thuis waarbij je een keuze hebt. Doen of niet doen. Uitspreken of zwijgen. Dichter bij de ander of juist verder weg?
Het is onze plicht om goed te zorgen voor elkaar én onze kinderen. Uiteindelijk is elke keuze die we maken bepalend voor de toekomst. Voor Fred toen, voor Eva nu.
Hoe moedig zijn wij, bent u en jij, ben ik, als het er echt op aankomt, om keuzes te maken als mens? Om keuzes te maken voor een veilige en vrije samenleving? Zodat geen moeder ooit de keuze hoeft te maken zoals de moeder van Fred toen op dat treinstation. Zodat nooit, maar dan ook nóóit onschuldige kinderen of ieder ander mens, zoals de vele slachtoffers van oorlogen, een ongekend wreed lot tegemoet gaan.
Tot slot. Nelson Mandela zei ooit: ‘Mogen je keuzes je hoop weerspiegelen en niet je angsten’. Vanavond denken we na. Staan we hier in Barneveld stil. Hoe menselijke waardigheid door een bijdrage van u, jij en ik een stap dichterbij kan komen. Door op scharnierpunten in uw en jouw leven te kiezen voor het goede.
Want, elke keuze ten goede kan ons in een onrustige en onzekere tijd, houvast en hoop geven.
